Balıkçının akıcı ve hikayeci anlatımı düşlerimizi okşamaktadır. Bir çok konuda tahminlerinde yanılmış olsa da anlatım diliyle tekrar bir Efes'i gezmek gerekir :)
EFES
Efes’in ilk olarak Hititler zamanında adı duyulmaya başlar. Hititler Batı Anadolu’da politik,askeri ve kültürel etkilerini Smyrna ve Spilos ardından Ephessus da göstermişlerdir. Ama bu Ephessus’un bir Hitit adı olduğu anlamına gelmez. Bu adın kökeni ve kaynağı hala tam olarak bilinmemektedir. Efes ne yunan ne de İon adıdır. Milet adı olması ihtimali daha yüksektir.
Hititler Spilos(Manisa dağı) dan geçerken kayalara dev bir Tanrıça Kibele heykeli yontmuşlardır. Efes e ulaşmadan hemen önceki bu kabartma M.Ö 1400 olarak tarihlenir. Demek ki Efes’in en azından 3400 yıllık bir geçmişi vardır. Aslen Hititlerin bir kolu olduğu düşünülen Amazonların Efes kentini diğer bazı Ege kentleri (Smyrna,Mirina,Grineum, Kyme) ile beraber kurduklarına inanmak daha olasıdır.
Homeros da İlyada da Hititlerden, Keteians diye söz eder.
Efes kentini sadece Hitit kültürü değil aynı zamanda Miken-Girit yani Minoen uygarlığı da etkilemiştir.
Lidya,Karya ve Likya uygarlıklarının Minoen halkları olduğu göz önüne alınırsa Girit uygarlığının Efes’i Hititlilerden daha çok etkilediği açıktır.
Efes aynı anda iki dinin merkeziydi. Büyük Ana Tanrıça Kibele’nin (ki Efesde ismi Artemise dönüştü)
Putperest dini ve dünyaya Efes’den yayılan Hristiyanlık. Bu dinin 7 kilisesinden ilki Efes’te yaratılmıştır.
Efes Artemisi:
Tüm doğa bu tanrıçanın etkisi altındaydı. O toprağa,elementlere, havayı, yere ve denizlere hükmederdi. Hayvanların yaşamını gözetir ve düzenler, isterse iyilik eder isterse can alırdı. Artemis sadece Efes’in değil Mısır , Babil ve Perslerinde tanrıçasıydı. Ama esas çıkış noktası Giritti.
Latin ozanı Horace onu “Sessizliğin ecesi, ay” diye anardı. Artemis tanrı Zeus’dan bile daha ön planda ve tapınılan tanrıçaydı. Efes’deki Artemis tapınağı Delphoi’deki Zeus tapınağından daha önde ve ünlüydü. Yaratıcı Ana Artemis her bahar gelişinde 1 ay süren karnavallar ve törenlerle kutlanırdı. Artemis kraliçe arıydı. Efes sikkelerinin bir yüzünde de bu arı amblemi vardı.
Artemis üçlek bir tanrıçaydı ( bakire-kadın-ana) ve bu yüzden başına kale gibi üst üste 3 adet taç giyerdi. Efesin aristokrat ailelerinin arasından seçilen giysi kızlar tanrıçanın giysi ve donaklarını belli aralıklarla değiştirirlerdi. İ.Ö 2000 de Efes’de diapet dönemi vardır. Göktaşlarına cennetten düşen taşlar deniyor. Efes’e düşen bir göktaşı da kutsal sayılıp Amazonlar tarafından şehrin kurulmasına neden oluyor. İşte o taşın düştüğü varsayılan yer Artemision (Artemis tapınağı) olduğu yerdir.
Artemis’in bir ay süren yıllık festivali için dünyanın dört bir yanından insanlar Efes’e akın ederdi. İ.Ö. 1500 yılında din Artemis’e tapınmaydı. O çağda Giritliler muhteşem bir deniz uygarlığı geliştirmişlerdi. Arşipelin ada halklarına ve Anadolu kıyılarındakilere denizciliği öğretmişlerdi.
Acaba Efes’in ilk sakinleri kimlerdi?
Onlar muhtemelen Greklerin Pelaj (Deniz Halkı) dediği topluluklardı.
Efes’e İyon göçü diye anılan olay muhtemelen pek sözü edilmeyen Kikladik (adalar halkı) halkın göçünden başka bir şey olmasa gerek.
Efes’li Iyonlar uygarlık ve kültür açısından gelişmiş bir halktı. Şiirin babası İzmirli Homeros, Bilimin babası Miletoslu Thales, Tarihin babası Bodrumlu Heredot, Tıbbın babası Kos adalı Hipokrat, Kentçiliğin babası Bergamalı Hippodamos hep İyonyalıydılar. Arkaik çağlardan (tarih öncesi) İsa’ya kadar süren büyük Iyon uygarlığı yadsınamaz. Efes İyonyası olmasaydı 20. Yüzyıl kapkaranlık bir çağ olurdu.
Persler İ.Ö. 500 ile 350 arasında Egeyi istila ederken Grek ve Spartalılar ile beraber Anadolu’nun Ege kıyılarını da yakıp yıktılar. Atina Parthenonu bile İyonyadan sömürdüğü altınlarla yapabilmiştir.
Analcidas barışı ile Perslerin eline geçen İyonya daha sonra da Makedon İskenderin istilasına uğramıştır. Daha sonra Efes hep bir savaş alanı olmuş Romalılar zamanında da akınlara maruz kalmıştır.
Roma Bergama ile barış yapana dek yüzyıllarca Efes savaş alanıydı. Heredotun Historiasında anlattığı gibi İ.Ö. 585 28 Mayısında gündüz vakti Güneş tutulmasını hesaplayan Thales ile başlayan bilgi çağı sayesinde İyonyanın evlatları sayesinde dünya bugün geldiği noktaya gelebilmiştir.
Bugün Efes’i gezen herhangi biri, bir zamanlar dünya uygarlığının merkezi ve yaratıcısı olan kentin gömülü yıkıntılarının arasında onca ıssızlık ve sessizliğe rağmen günümüzün Londra yada Parisinde ki gibi fıkır fıkır kaynayan bir kentin coşkusunu gönlünde yaşar.
Efes’de Artemis’in o görkemli tapınağından geriye bugün, İngiliz arkeologların kazdığı ve buldukları az sayıda eserleri British Museum’a taşıdıkları için adı “İngiliz Çukuru” olan koca çukurdan başka bir şey kalmamıştır. Çukur kendisini kuşbakışı seyreden Selçuk kalesi ve San Jan bazilikasının bulunduğu tepenin hemen önündedir. Burası Yüksek Saraydı. Sen Jan’a Ayas Teolog denirdi ve bu sözcük dilimize Ayasuluk olarak geçti. Takip kapısı buradaki tek geçitti. Evangelist Sen Jan da burada gömülüdür.
Buradaki kabartmalardan birisinde Troya savaşındaki Akhilleus’un Hektor’u kovalamasının sembolü vardır ve yanlış olarak yorumlanıp adı Takip Kapısına çıkmıştır. Yanlıştır çünkü o kabartmanın olduğu mermer başka bir yapıdan alınmıştır.
Yüksek alana- luogo- ya varınca Egeye devam eden geniş bir alan görülür.Önde denize kavuşan düz ova, sağda ise ilim ve irfan yuvası Kolofon kentinin dağları vardır. Tarihin en büyük ressamı Apelles işte burada doğmuştur. Ovaya bakanlar Artemis Tapınağından geriye kalan dev çukuru görebilirler. Yanında Sen Jan Katedrali ve İsabey Camii vardır. İlk olarak vahşi Kimmerler tarafından yakılan Artemis Tapınağı tam 9 kez yakılıp yıkılmış ve bugünde yerinde yeller esmektedir. Üzerinde Krezüs imzası bulunan bazı sütunları British Museumdadır.
Artemis Tapınağı sahip olduğu dokunulmazlık ve sığınılacak yer olma hakkı dolayısıyla para, mücevher ve değerli şeylerin ve tüm zenginliklerin saklandığı en güvenli yer idi. Bu nedenle tapınak zamanla modern bankaların gördüğü işleri görmeye başlamıştı. Tüm zenginlikler oraya emanet ediliyordu. Tapınak seyahat çekleri veriyor, bankacılık işlemleri yapıyordu. Dünyanın hazineleri burada biriktiği için de başta İmparator Neron gibiler olmak üzer herkesin gözü buraya çevriliyordu.
Tapınak dünyanın 7 harikasından birisiydi.
Günümüzde ne yazık ki tarihçiler Iyonya’nın bilimdeki dev yerini görmezler de, Sokrates ve Platon’un din ve morale bağlı felsefesini önemserler.
Efesdeki müzede Artemis’in Roma çağına ait heykelcikleri görülür. Efes’e gidilip de görülecek yerler arasında Meryem Ana’nın evi ve Yedi uyuyanlar mağarası da vardır. Azizlerin kaynaklarına göre İ.S. 1. Yüzyıla ait bu mağaradaki yazıtlar Hristiyanlığın en eski dökümanlarıdır. Bu doküman Mari Magdelena’nın (Mecdelli Meryem’in veya Grekçesi Aya Fotini’nin) Efesde ölüp oraya gömüldüğünü yazar. Yedi Uyuyanlar Mağarası Efes’in Magnesia kapısının bulunduğu yolun sağındadır.
Mağarada suların yüzyıllardır aka aka bazı harflerini eskittiği “ Photini” yazısı vardır. Kimine göre 200 kimisine göre ise 20 yıl uyuyan bu yedi uyuyanlar imparator Decius zamanında uyuyup, imparator Teodosyus zamanında uyandılar. Arap tarihçi Ibni Batuta bir yer altı koridorunda aynı hücre ve mezarlardan kalkan ve mızraklarını tutan 7 uykucuyu gözleri ile gördüğünü yazar.İbni Batuta iyi tarihçidir ve gördüğünü görmüş olması gerekir. Magdeleli Marie Efes’te ölmüş ve orada gömülmüştür. Bu demektir Sen Jan Efes’e gelirken İsa’nın çok sevdiği bazı kadınları da yanında getirmiştir. Ve eğer Mari Magdelene’yi yanında getirmişse, Bakire Meryem ‘i de Efes’e getirmiş olması doğru olabilir.
Bakire Meryem'in evi Solmisos dağı tepelerindeydi. Meryem ömrünün son günlerini içinde yaşamış olduğu varsayılan evde ya da yakınlarında geçirmiş olmalı zira yedi uyuyanlar mağarasında yaşamış olamaz. Çünkü orası bir nekropol (ölüler kenti) idi. Meryem yalnızca Meryemana diye bilinen yerde yaşamış olabilirdi. Zaten Efes yakınında su olan tek yer de orasıydı.
Efes’de Meryem’in evine doğru 50 adım ileride kolonlu cadde başlar. Bu tozlu yolun tozu Iyonya güneşi ile dezenfekte edilir. Günümüzden 4 bin yıl önce Gal,Got ve Kelt halkları batıya göçleri sırasında buradan geçmişlerdir. Bugün Efes’i gezen turistler belki de bilmeden atalarının bastığı yerlerden geçmektedirler. Sonra Efesli Herakleitos’un sözü gelir akla; Panta Rei..! Her şey hep akar.
Evet ölüm hayata sığar fakat hayat ölümü aşar. Cıvıldaşan turistler de bunun delilleridir. Ne yazık ki geçmişi düşleyen bu kuleler çok çok önceleri neler gördüklerini anlatamazlar.
Lizimakos (Romalı Komutan) surları Koresos (Bülbül) dağının tepesi boyunca 9 km. uzanır. Bu surların bittiği burun eskiden Efes limanını kucaklardı. Ama artık deniz çok uzaklarda Efes’te.
Bülbül dağının karşısındaki Pion (Panayır) dağında Efes akroplü yer almaktaydı. Akropol, kentin dikine en uç noktası demektir. Burası kentin en yüksek yeridir. Bugün turistlerin yürüdükleri yol Panayır ve Bülbül dağlarının arasındaki vadidedir. Bu patikanın sağında özel banyolar denilen kalıntılar görülebilir. Onun yanında odeon, odeonun yanında da belediye meclis binaları kompleksi vardır. Sol tarafta ise devlet agorası vardır. Ikincisi daha aşağıdadır. Agora pazaryeri demektir. Dört yanında stoalar vardır. Bu portiko yada sütunlu geçit demektir. Yapılan kazılarda nekropolis bulunmuştur. Banyoların arkasında dev su kemerleri vardır. Bitişiğinde 1800 seyircinin birbirlerine yaslanarak oturabildikleri küçük tiyatroya benzeyen odeon vardır. Yağmur ve güneşi engelleyen bir çatı ve oturma yerlerine geliş gidişi sağlayan yeraltı tünelleri vardı. Efes’te şehir meclisi aynı anda ayrı ayrı görüşecek komiteler için özel yerleri olan geniş salonlar kompleksi halindedir. Antik çağın kent meclislerinden söz ederken devletin bir organı gibi çalıştığını unutmamalıyız. Kent yerine kullanılan ad politika kökünden gelme polis idi.
Efesde herkes kendine lazım olan ateşi topluma ait olan ateşten sağlardı. Ateş narteks denen bitkinin kuru gövdesinden sağlanırdı. Harabeler arasında yürüyen birisi bolca narteks görecektir. Bunlar sadece antik kentlerin harabelerinde görülür ve başka hiçbir yerde de görülmez. Dolayısıyla bunlar buralarda belli amaçla (ateş elde etmek) yetiştirilmiş olmalı.
Denir ki Prometeus Olimpos’tan ateşi narteks özü içinde çalmıştır. Böylece kutsal ateş ilk olarak kentlere verilmişti. Bakkantlar Narteksofori ya da Narteks taşıyıcıları diye adlandırılırlardı. Çünkü onlar narteks sopalarını zeytinyağına batırıp bütün gece boyunca dağ tepelerinde narteks meşalelerini başları üzerinde sallayarak coşku içinde dans ederlerdi.
Efesli bir hizmetçi kız evinden ayrılır iki metre uzunluğundaki narteks sopasının ucunu yakıp ocağa bırakarak arkadaşı ile saatlerce dedikodu yapabilirdi. Günün sonunda eve dönen kız için için yanan narteksi üfleyerek alevlendirebilirdi.
Efesdeki tüm mermer caddelerin altında kanalizasyon sistemleri vardır. Bu büyük olasılıkla Girit Minoen uygarlığından mirastır. Sönmeyen ateşin yandığı kutsallar kutsalı Hestia Boulaia Tapınağının önünden geçen dar caddenin sağındaki binalar Kuretlerin (Vesta bakirelerinin) evleridir. Bu caddeye Kuretler Caddesi adı verilmiştir. Bugün bu evlerden sadece birkaç sütun kalmıştır.
Sağa kıvrılan caddenin köşesinde yüksek kabartmalar bulunan Roma çeşmesi vardır. Bu çeşmenin arkasında Roma’nın ünlü generali Sulla’nın torunu Memius’un mozoleumu vardır.
Bu cadde yokuş aşağı dönünce genişler. Biraz ötede Herkül’ün iki rölyefi görülür.
Kuretler caddesinin iki yanında anıtsdal yapılar yükselir. İmparator Trayanın çeşmesi ve akabinde Bayn Skolastika’nın hamamı yer alır. Hamam aşğısında ise Hadriyan Tapınağı vardır. Mermer caddenin tam köşesinde ise Aşkevi (Genelev) vardır. Mermer caddeden büyük tiyatroya kadar uzanan kısmında bir sundurması vardı. Am bugün yerinde yeller esiyor. Aşkevinin tam karşısında ise meşhur Efes kitaplığı ( Selsus ) vardır. İki katlı kitaplık hayli iyi korunmuştur. Buradaki heykellerin birsinin altında bilgi anlamına gelen Sohia sözü okunabilir. Kitaplığın hemen bitişiğinde ise Efes’in 2. Büyük ticaret agorası kare şeklinde yer alır.
Ve en nihayetinde mermer caddenin sonunda İ.S. 2. Yüzyılda yapılmış büyük Roma tiyatrosuna ulaşılır. 30 metre yükseklikte tiyatroda aynı anda 24,000 kişi oturabiliyordu. Sen Pol Efes halkına işte bu tiyatroda vaaz vermeye teşebbüs etmişti. Fakat Artemis heykelcikleri satan kuyumcu Demetrius’un kışkırtmaları ve Efes halkının Ana Tanrıça Artemis inancı Hristiyanlığı reddetti.
Tiyatronun hemen önünden iki yanında geceleri meşaleler yanan zafer takının bulunduğu ve o zaman denize kadar uzanan Arkadyana (Liman) caddesi bulunur. Caddenin iki yanında dükkanlar vardı.
Arkadyananın sonuna doğru caddenin sağında eskiden deniz olan yere yakın atlet eğitim merkezi ve hamam görülür.
Bakire Meryem Kilisesinin üç adı vardır.Meryemi Konsil ve Çifte. İ.S. 431 de ekümenik konsül burada toplandığı için Konsil ve iki atları olduğundan dolayıda Çifte Kilise denir. Meryem kilisesinden Efes stadyumu görülür. Anıtsal giriş kapısında palmiye yaprakları ve vazolar gibi yarışlarda zafer kazanan atletlerin anısına dikilen anıtlar görülebilir. Gladyatör dövüşleri de yapılan stadyum Neron döneminde ( İ.S. 54-68) inşa edilmişti. Stadyumun bitişiğinde İ.S. 2. Yüzyılda Vedius Antonius tarafından yapılan Vedius Jimnasyumu yükselir.
Velhasıl Efes büyük kenttir. Tarihi de kendisi de bilinmeyi hak eder….
Merhaba Anadolu'dan alıntı.. (Halikarnas Balıkçısı Kitap : 4 )
Halikarnas Balıkçısı
Cevat Şakir Efes'te...
