EFES KAZILARI TARİHİ
19. yy’da Avrupa’da yaygınlaşmaya başlayan sömürgecilik faaliyetleri, üç kıtada hüküm süren fakat zayıflamış Osmanlı İmparatorluğu’nun topraklarında da etkili olmaya başlamıştı. Yaygınlaşan sömürgecilik faaliyetlerinin doğal bir sonucu olarak sosyal,kültürel ve ekonomik alanlarda Osmanlı değişime uğramış ve açık bir sömürü pazarı haline gelmiştir. İşte bu esnada Avrupalılar kökenlerinin Yunan Uygarlığına dayandığını savunup, Anadolu topraklarında geçmişini aramak bahanesiyle İndiana Jones’luk yani hazine avcılığı yapmaya başladılar. Troya,Halikarnas,Bergama ve Efes’de Avrupalıla tarafından yapılan kazılarda elde edilen antik eserler Osmanlı Devleti’nin yürürlükteki tüm yasalarına karşın yasa dışı yollarla ve çoğunlukla askeri gemiler ile kendi ülkelerindeki müzelere götürüldü.Bu konu hakkında birçok yerde söylenen “Alt tarafı taş bunlar gitse ne olur? 3-5 eski şey için kimseyle kötü olmayalım “ gibi cümleler gerçeği yansıtmaz.Zayıflamış ve yıkılma sürecinde olan bir devlet bunların derdine elbette ki düşemezdi ve tek dert bu devlet nasıl kurtulur? sorusuydu.
Kısaca genel konjektürden bahsettikten sonra Batı Anadolu Uygarlıklarının en önemlisi Antik Yunan’ın zengin liman şehri, Roma İmparatorluğunun Asya eyaletinin başkenti ve dünyanın 2 önemli kadınının Artemis ve Kutsal Meryem’in evi Efes’in, bu faaliyetlerde ki macerasından bahsetmemiz gerekirse;
Efes antik kentinin kazıları ilk olarak 19. Yüzyılın 2. Yarısında başlamıştır.1863 yılının Mayıs ayında İngiliz Mühendis John Turtle Wood efsanevi tapınak Artemisi bulmak amacıyla araştırmalara başladı.Wood İngilizler’in yapmakta olduğu İzmir-Aydın demiryolu işinde çalışmaktaydı.Diğer yandan Londra British Museum’un parasal desteği ile tapınağın yerini belirlemek için Osmanlı Devleti’nden izinsiz sondajlar yapmaya başlamıştı.Diğer yandan İngiltere hükümetinin istekleri doğrultusunda ve Osmanlı’nın uyguladığı denge siyasetinin sonucu olarak kazı izinleri çeşitli fermanlarla verilmiştir. Wood sonuca 1869 yılında ulaşmış ve tapınağın temel kalıntılarınu bulmuştur. Fakat işler istenildiği gibi gitmedi ve tapınağın kötü durumda olması, önemli verilere ulaşılamamış olması gibi sebeblerle 1874 yılında sponsorların finansal desteğini geri çekmesine neden olmuştur.1863 ile başlayıp 1874 yılında sona eren Wood’un maceraları süresince elde ettiği eserleri “padişah fermanlarına uygundur” denilmiş ve genellikle askeri gemilerle British Museum’a götürülmüştür.İngiliz kazılarının Efes’te son bulması ise David G. Hogarth’ın 1904/1905 yıllarında yaptığı çalışmalar ile son bulmuştur.
Wood’dan 21 yıl sonra ve yine Osmanlı’nın denge politikası gereğince İngilizler’den uzaklaşıp Alman tarafına yönelen Osmanlı da bu durum arkeolojik çalışmaların seyrini de değiştirmiş ve kökendaşı olan Avusturyalılar’ı Efes’e çekmiştir.Avusturyalılar’ın macerası ise ; 1895 yılında Viyana Üniversitesi klasik arkeoloji profesörü ve Avusturya Arkeoloji Enstitüsü’nün ilk başkanı Otto Bendorf ile başlamıştır.Bu kazıların başlamasındaki en önemli etken ise girişimci Karl Mautner Ritter von Markhof’un yapmış olduğu bağıştır.Başlangıçtan 1906 yılına kadar bulunan kalıntılar Viyana’ya götürülmüş ve bugün Kunsthistorisches Museum’un Ephesos-Museum bölümünde sergilenmektedir.1906 yılından itibaren ise çıkarılan kalıntılar Selçuk’ta kalması sağlanmıştır.1. ve 2. Dünya savaşlarında kesintiye uğrayan kazılar 1954 yılından itibaren günümüze kadar kesintisiz devam etmektedir.
Efes’te çalışma yapan Avusturyalı kazı başkanları ve kazı alanları ise ;
1895- Otto Benndorf ve Rudolf Heberdey – Limanla agora arasındaki kısım ve Artemision
1926- Josef Keil – Büyük gymnasionlari Yedi Uyurlar Mezarlığı ve St. Jean Bazilikası
1954- Franz Miltner – Kuretler caddesi civarı, Hadriyanus Tapınağı ile St. Jean Bazilikası’nın ilk kez yeniden ayağa kaldırılması
1960- Fritz Eichler – Yamaç Evler civarı ve Artemision
1969- Hermann Vetters – Yamaç evler 1 ve 2 , Celsus Kütüphanesi ayağa kaldırılmış
Gerhard Langmann ile Stefan Karweise’nin kazı başkanlığında tarihsel topografya araştırmaları derinleşerek Agora,Artemision, Tiyatro,Aziz Meryem Kilisesi ve Stadion civarı kazılarına devam edilmiştir.
1998- Friedrich Krizinger
2010- Sabine Ladstaetter
Tarihçi - Tolga MERT
